საავტორო უფლებები ხელოვნური ინტელექტის (AI) მიერ შექმნილი ობიექტებზე სულ უფრო აქტუალური თემა ხდება სწრაფი ტექნოლოგიური განვითარების პირობებში. გენერაციული მოდელების გაჩენის შემდეგ, როგორიცაა ChatGPT, Midjourney და ა.შ., მრავალი სამართლებრივი კითხვა გაჩნდა მომხმარებელთან მათი ურთიერთქმედების შედეგების გამოყენების საავტორო უფლებების საკუთრების შესახებ. კერძოდ, ვინ არის AI-ს მიერ შექმნილი ნაწარმოების ავტორი; შესაძლებელია თუ არა ხელოვნური ინტელექტის მიერ შექმნილი ობიექტები საავტორო უფლებებით იქნას დაცული; ვინ არის პასუხისმგებელი მესამე მხარის უფლებების დარღვევაზე, თუ AI იყენებს საავტორო უფლებებით დაცულ მონაცემებს და ა.შ.

უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ ხელოვნური ინტელექტის (AI) დახმარებით შექმნილ ობიექტებს აქვთ მთელი რიგი სპეციფიკური მახასიათებლები, რომლებიც სერიოზულად აისახება მათ სამართლებრივ სტატუსზე და ავტორის დადგენის საკითხებზე, რაც თავის მხრივ წარმოშობს მესაკუთრის იდენტიფიცირების პრობლემას, საკუთრების უფლების დადგენას ასეთ ობიექტებზე და კერძოდ:

• ხელმისაწვდომი ინფორმაციისა და მონაცემების გამოყენება. AI მუშაობს უზარმაზარი რაოდენობის მონაცემების ანალიზირებით, რომელიც შეიძლება შეიცავდეს ტექსტებს, გამოსახულებებს, ვიდეოებს და სხვა საავტორო უფლებებით დაცულ მასალას. გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია გვესმოდეს, რომ ხელოვნური ინტელექტის მიერ მიღებული შედეგები ხშირად არის ამ არსებული მონაცემების კომპილაცია ან ადაპტაცია, მაგალითად, ხელოვნურმა ინტელექტმა შეიძლება შექმნას ახალი გამოსახულება რამდენიმე ადრე შექმნილი გამოსახულების ნაწილების შერწყმით, მაგრამ არცერთი ახალი ელემენტის გარეშე, რაც კიდევ უფრო აჩენს კითხვებს მათი გამოყენების კანონიერებასა და საავტორო უფლებების შესაძლო დარღვევასთან დაკავშირებით.
• ხელოვნური ინტელექტის დახმარებით შექმნილ ნამუშევრებში კრეატიულობის ნაკლებობა არის ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი, რომელიც გავლენას ახდენს მათ იურიდიულ სტატუსზე. სამართლებრივ კონტექსტში იმისთვის, რომ ნაწარმოები ჩაითვალოს საავტორო უფლებების ობიექტად, მას უნდა ჰქონდეს შემოქმედებითი ელემენტი, ანუ იყოს ადამიანის ინტელექტუალური საქმიანობის შედეგი. ეს შემოქმედებითი მიდგომა მოიცავს უნიკალურობას და ორიგინალურობას, რაც ავტორის (შემოქმედის) პირადი, სუბიექტური გადაწყვეტილებების შედეგია.

  ამავდროულად, ნებისმიერი გენერაციული AI მოდელი მოქმედებს, როგორც ტექნოლოგიური ინსტრუმენტი, რომელიც მუშაობს დაპროგრამებული ალგორითმების საფუძველზე, რომლებიც ამუშავებენ მონაცემებს და წარმოქმნიან ახალ კონტენტს მითითებულ პარამეტრებზე დაყრდნობით. თუმცა, მიუხედავად შექმნილი ნამუშევრების სირთულისა და სიახლისა, მოდელი მოქმედებს ავტომატურად, პირადი შემოქმედებითი განზრახვისა და შეგნებული არჩევანის გარეშე. ეს ნიშნავს, რომ სამუშაო მხოლოდ მონაცემების მექანიკური ერთობლიობის შედეგია, პირადი განსჯის, წარმოსახვის ან ადამიანის შემოქმედებისთვის დამახასიათებელი ემოციების მონაწილეობის გარეშე.

• სამუშაოების გენერირება ადამიანის ჩარევის გარეშე. უპირველეს ყოვლისა, ჩნდება ძირითადი კითხვა, შეიძლება თუ არა ჩაითვალოს ასეთი ნამუშევრები როგორც ინტელექტუალური საქმიანობის შედეგი. კერძოდ, თუ ხელოვნური ინტელექტი ავტომატურად, ადამიანის ჩარევის გარეშე ახდენს ნაწარმოების გენერირებას, ჩნდება კითხვა: ვინ არის ასეთი ნაწარმოების ავტორი? საავტორო უფლებების კლასიკური მიდგომის მიხედვით, ავტორი არის ფიზიკური პირი, რომელიც ქმნის ნაწარმოებს, ანუ შეაქვს ინდივიდუალური შემოქმედებითი წვლილი. ხელოვნური ინტელექტის მიერ გენერირებული ნაწარმოებების შემთხვევაში, ნაწარმოების შექმნის პროცესში ადამიანის ჩართულობის არარსებობა ნიშნავს, რომ არ არსებობს კონკრეტული პირი, რომელიც შეიძლება მიჩნეულ იქნას ავტორად, ამრიგად სამართლებრივი ვაკუუმის პირობებში, სადაც ობიექტი (ნამუშევარი) არსებობს საავტორო უფლებების მკაფიო საკუთრების გარეშე, შესაბამისად, არ არსებობს ობიექტზე საკუთრების უფლების განსაზღვრის ჩარჩოც.

  ამავდროულად, ასეთი ობიექტების თავისებურებებისა და საავტორო უფლებებით ასეთი ობიექტების დაცვის პოტენციური შეუძლებლობის გათვალისწინებითაც კი, გადაწყვეტილების მიღება ამ საკითხის ირგვლივ მნიშვნელოვნად განსხვავდება სხვადასხვა ქვეყანაში, რაც ქმნის უამრავ პრეცედენტს და სხვადასხვა მიდგომას დავების გადაწყვეტის პრაქტიკაში.

აშშ

შეერთებულ შტატებში, საავტორო უფლებებით დაცულია მხოლოდ ორიგინალური საავტორო ნამუშევრები, რომლებიც დაფიქსირებულია ნებისმიერ მატერიალურ მატარებელზე, ამიტომ მთლიანად ხელოვნური ინტელექტის მიერ შექმნილი პროდუქტები ვერ მიიღებენ დაცვას საავტორო უფლებების კუთხით. თუმცა, ამ საკითხის გადაჭრისათვის ბიძგი გახდა კრისტინა კაშტანოვას შემთხვევა ხელოვნური ინტელექტის დახმარებით შექმნილ კომიქსზე „Zarya Of the Dawn“, სადაც, კერძოდ, გადაწყდა საავტორო უფლებები მიენიჭებინათ მხოლოდ თავად კომიქსისთვის მთლიანობაში (კრებულისათვის), თუმცა Midjourney-ის მიერ გენერირებული ცალკეული გამოსახულებები არ დაექვემდებარა დაცვას, რადგან „კაშტანოვას ქმედებები ამ შემთხვევაში ძალიან უმნიშვნელო და შეუმჩნეველი იყო იმისათვის, რომ უზრუნველყოფილიყო კრეატიულობის საკმარისი დონე ცალკეულ გამოსახულებებზე საავტორო უფლებების დასაცავად“. ამ საქმის შედეგად, 2023 წლის მაისში, აშშ-ს საავტორო უფლებების დაცვის უწყებამ გამოსცა კოლექტიური სარჩელი GitHub Copilot-ის წინააღმდეგ (AI კოდირების ასისტენტი, რომელიც შექმნილია პირატული ღია კოდის მქონე პროგრამული უზრუნველყოფის მეშვეობით), Stability AI, DeviantArt and Midjourney, Runway AI, ისევე როგორც Google (Imagen ინსტრუმენტი) სარა ენდერსენისგან, კელი მაკკერნან ჟანგისგან, გჟეგორ რუტკოვსკის და სხვებისგან საავტორო უფლებების დარღვევის შესახებ წვლილი შეიტანეს 2024 წლის ივლისში აშშ-ს საავტორო უფლებების უწყების პროექტის შექმნასა და წარდგენაში ხელოვნური ინტელექტის ობიექტებზე საავტორო უფლებების საკითხების დარეგულირებისათვის, ერთიანი მიდგომის შექმნის მიზნით იმ საკითხებზე, რომლებიც ეხება ხელოვნური ინტელექტის ობიექტების იდენტიფიცირების ვადების დადგენას, ასევე საავტორო უფლებების დარღვევის გადაჭრის გზებს ხელოვნური ინტელექტის ინსტრუმენტების გამოყენების ფარგლებში.

ევროკავშირი

ევროკავშირში, ხელოვნური ინტელექტის მიერ შექმნილ ობიექტებთან დაკავშირებული საკითხების რეგულირება აქტიურად მიმდინარეობს, კერძოდ, "AI Act." -ის შემოღებით. ეს პროექტი მიზნად ისახავს ხელოვნური ინტელექტის გამოყენების რეგულირებას, მათ შორის საავტორო უფლებებთან დაკავშირებულ საკითხების რეგულირებას. ძირითადი აქცენტი კეთდება ხელოვნური ინტელექტის გამოყენებით ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების რისკების შეფასებაზე. ამავდროულად, საკითხი, ეკუთვნის თუ არა ხელოვნური ინტელექტის მიერ შექმნილი ობიექტები „ნამუშევრებს“, გადაწყდა ევროკავშირის საბოლოო ანგარიშის ნაწილის ფარგლებში, რომელიც მომზადდა ხელოვნური ინტელექტის ტენდენციებისა და განვითარების შესახებ 2020 წლის ანგარიშში, სადაც დადგინდა, რომ ხელოვნური ინტელექტის მიერ შექმნილი ობიექტი ჩაითვლება „ნაწარმოებად“, თუ იგი დააკმაყოფილებს შემდეგ კრიტერიუმებს: 1) ეკუთვნის ლიტერატურულ, სამეცნიერო ან მხატვრულ სფეროს; 2) არის ადამიანის ინტელექტუალური შრომის შედეგი; 3) ასახავს ამ ობიექტში გამოვლენილ არჩევანს, რომელიც წარმოადგენს ადამიანის შემოქმედების შედეგს.

უკრაინა

უკრაინაში, ხელოვნური ინტელექტის ობიექტების საავტორო უფლებების რეგულირების სიტუაცია ნაკლებად გარკვეული რჩება. კანონმდებლობა არ შეიცავს კონკრეტულ დებულებებს AI-ით შექმნილ ობიექტებთან დაკავშირებით. თუმცა, საკითხი ნაწილობრივ გადაწყდა უკრაინის კანონის „საავტორო და მომიჯნავე უფლებების შესახებ“ სპეციალური კანონის – sui generis. უფლების ფარგლებში. ამ შემთხვევაში ჩნდება „კომპიუტერული პროგრამით გენერირებული არაორიგინალური ობიექტის“ ცნება, რომელიც არ მიიჩნევა ნაწარმოებად მათი თავდაპირველი განმარტებით, ვინაიდან ნაწარმოები ეს არის ავტორის ორიგინალური ინტელექტუალური ქმნილება. თუმცა, ამ ობიექტის შექმნა მოითხოვს ადამიანური რესურსების გამოყენებას კონკრეტული შედეგის (პროდუქტის) მისაღებად და შესაბამისად, არსებობს საკუთრების უფლების დაცვის საკითხიც (საქმიანობის შედეგად მიღებული ობიექტის გამოყენებაზე ნებართვის გაცემა ან აკრძალვა) სარგებლის მიღების მიზნით ასეთი ობიექტის შექმნაში ჩართული ადამიანური რესურსის გამოყენების ფარგლებში. ანუ sui generis უფლებების გამოყენება ხელოვნური ინტელექტის მიერ შექმნილ ობიექტებზე ეფუძნება იმ ფაქტს, რომ დაცვის მოპოვების კრიტერიუმი არის არა ორიგინალურობა, როგორც საავტორო უფლებების შემთხვევაშია, არამედ გამოხატვის ფორმა (AI-ს მუშაობის შედეგი) და ადამიანური რესურსის გამოყენება, სადაც AI განისაზღვრება, როგორც ინსტრუმენტი რომელთანაც ურთიერთქმედების წყალობით შეიქმნა ობიექტი. ამავდროულად, sui generis სუბიექტებად ჩაითვლებიან პირები, რომლებიც ფლობენ საკუთრების უფლებებს ასეთ ობიექტზე და რომლებიც უნდა იყოს დაცული. კერძოდ, sui generis უფლება წარმოიქმნება არა ორიგინალური ობიექტის (ხელოვნური ინტელექტის მიერ შექმნილი ობიექტის) შექმნის მომენტიდან და საკუთრების უფლების მოქმედების ვადა განისაზღვრება 25 წლით.

დიდი ბრიტანეთისა და ირლანდიის გაერთიანებული სამეფო

გაერთიანებული სამეფოს კანონმდებლობის თანახმად, კერძოდ 1988 წლის "საავტორო უფლებების, დიზაინისა და პატენტების შესახებ კანონის თანახმად", კომპიუტერული პროგრამების გამოყენებით შექმნილი მხატვრული ნაწარმოები შეიძლება დაცული იყოს საავტორო უფლებებით (თუმცა არ არსებობს საავტორო უფლებების რეგისტრაციის ეროვნული სისტემა). კონკრეტულად, კანონის 178-ე მუხლი ითვალისწინებს, რომ „კომპიუტერის მიერ შექმნილი ნამუშევარი“ – არის კომპიუტერის მიერ შექმნილი ნამუშევარი ადამიანის მონაწილეობის გარეშე და კომპიუტერის მიერ გენერირებული ნაწარმოების „ავტორი“ ჩაითვლება ის პირი, ვინც მიიღო ზომები ასეთი ობიექტის შექმნის მიზნით. ასეთი ნამუშევრები დაცული იქნება შექმნის მომენტიდან და 50 წლის განმავლობაში იმ კალენდარული წლის დასრულებიდან, რომელშიც ისინი შეიქმნა.

ჩინეთი

ჩინეთში საავტორო უფლებების შესახებ კანონი არ ითვალისწინებს მკაფიო დებულებებს ხელოვნური ინტელექტის მიერ შექმნილი ობიექტების დაცვის საკითხის რეგულირების კუთხით. კერძოდ, ჩინეთში საავტორო უფლებების რეგისტრაციისა და მოწმობის შემდგომი მიღების უზრუნველსაყოფად, ობიექტი უნდა აკმაყოფილებდეს ორ პირობას: (1) იგი უნდა იყოს ორიგინალური ინტელექტუალური ნაწარმოები ლიტერატურის, ხელოვნების ან მეცნიერების სფეროში; და (2) უნდა იყოს შესაძლებელი იგი წარმოდგენილ იქნას კონკრეტული ფორმით. სწორედ ამ პოზიციებიდან გამომდინარე ტარდებოდა მოსმენა ლის ლიუს წინააღმდეგ (Jing 0491 Min Chu № 11279), სადაც მოსარჩელე ლიმ შექმნა რამდენიმე გამოსახულება Stable Diffusion დახმარებით (ღია კოდის მქონე გენერაციული ხელოვნური ინტელექტის მოდელი) სათაურით „გაზაფხულის სიოს მოაქვს სინაზე“ ხოლო მოპასუხემ ლიუმ გამოიყენა მიმდინარე გამოსახულება სადაც წაშალა მოსარჩელე ლის წარწერა, ობიექტი კი გამოქვეყნა პოპულარულ კრეატიულ კონტენტის გაზიარების პლატფორმაზე. ამრიგად, გაჩნდა საკითხი შექმნილი ობიექტის საავტორო უფლებების კანონით დაცვის შესახებ, ასევე დაისვა კითხვა მოხდა თუ არა საერთოდ მოსარჩელის საავტორო უფლებების დარღვევა.

ამრიგად, ამ საქმის ფარგლებში, გადაწყდა რამდენიმე საკითხი ხელოვნური ინტელექტის მიერ შექმნილ ობიექტზე საავტორო უფლებების პოზიციონირებასთან დაკავშირებით, კერძოდ: 1) დადგინდა, რომ გამოსახულება, რომელიც გარეგნულად არ განსხვავდება ჩვეულებრივი ფოტოს ან ნახატისგან ეკუთვნის ხელოვნების სფერო, შეიძლება წარმოდგენილი იყოს გარკვეული ფორმით და კვალიფიცირდება როგორც სახვითი ხელოვნების ნაწარმოები; 2) სასამართლომ დაადგინა, რომ ვიზუალური ელემენტებისა და კომპოზიციების დამოუკიდებლად დაპროექტების და დახვეწის გზით შეყვანის და პარამეტრის კორექტირების მრავალი რაუნდის მეშვეობით და ბინდში ქალის გამოსახულების სასურველი პორტრეტის მხატვრულად შერჩევით, მოსარჩელე მონაწილეობდა „ინტელექტუალური შემოქმედების“ პროცესში, რომლის შედეგი იყო „ორიგინალური“ ნამუშევრის მიღება და არა მექანიკური ქმნილება; 3) ჩინეთში შექმნილი ობიექტზე საავტორო უფლება ეკუთვნის მის ავტორს, რომელიც შეიძლება იყოს ფიზიკური პირი, იურიდიული პირი ან ინკორპორირებული ორგანიზაცია. სასამართლომ განაცხადა, რომ ხელოვნური ინტელექტის მოდელი თავად არ შეიძლება იყოს ავტორი და ამ შემთხვევაში ხელოვნური ინტელექტის მოდელის შემქმნელი არ მონაწილეობდა გამოსახულების შექმნაში (ის მოქმედებდა მხოლოდ როგორც შემოქმედებითი ინსტრუმენტის მწარმოებელი). უფრო მეტიც, მომხმარებლის ლიცენზიაში ცალსახად მითითებულია, რომ Stability AI არ აცხადებს ან არ იტოვებსს რაიმე უფლებას ინსტრუმენტის გამოყენების საწყის შიგთავსზე. ამრიგად, სასამართლომ დაადგინა, რომ ლი, როგორც გამოსახულების ავტორი, არის გენერირებულ გამოსახულებაზე არსებული საავტორო უფლებების კანონიერი მფლობელი.